«ԶՈՐԱՎԱՐ ՍԵՊՈՒՀ» ՊԱՏՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ

«Առավոտը» ներկայացնում է 1991-1997 թթ. ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական, պատմաբան, դիվանագետ, պրոֆեսոր Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ հարցազրույցը՝ վերջերս «Առավոտ»-ում հրապարակված իր «Քայլ, մի մեծ քայլ՝ դեպի ետ» հոդվածի առիթով

– Պարոն Լիպարիտյան, մինչ Ձեր վերջին հոդվածի արձագանքներին անդրադառնալը, մի պարզ հարց. ինչու՞ գրեցիք այն, կարծես իրադարձային որեւէ ուշագրավ փաստ չկար՝ հանրությանը Ղարաբաղի հարցի լուծման շուրջ բանավեճի մարտահրավեր նետելու համար: Ղարաբաղի հարցի կարգավորման գործընթացում նոր տեղաշարժե՞ր կան:

-Ըստ իս, Սեւրի դաշնագրի մասին հայտարարություններն, այո, տեղաշարժ արձանագրեցին Ղարաբաղի հարցում։ Հետքայլն էլ տեղաշարժ է, չէ՞։

Թեեւ Սեւրի դաշնագիրն անմիջականորեն Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններին է վերաբերում, սակայն ինչպես հայտնի է բոլորիս, արդեն գրեթե 30 տարի Թուրքիան մեզ հետ հարաբերությունները կապել է Ղարաբաղի հարցին։

– Նկատառում կար, թե խառնել եք ժամանակագրությունը Թուրքիայի եւ մեր հայտարարությունների առնչությամբ: Ես թերթեցի լրահոսը. Դուք խոսում եք օգոստոսի 10-ին Հայաստանում արված հայտարարությունների եւ արդեն օգոստոսի 27-ին Թուրքիայի պաշտպանության նախարարի հարցազրույցի մասին: Սեւրի դաշնագրի վերաբերյալ մեր հայտարարություններն իսկապե՞ս ուղիղ կապ ունեն դրանց հաջորդած՝ Թուրքիայի պաշտպանության նախարարի հայտարարության հետ:

-Ժամանակագրական առումով ոմանց մոտ շփոթություն էր եղել, որովհետեւ վերջերս Թուրքիան շատ էր խոսում Ղարաբաղի մասին։ Իսկ հենց հակամարտության կողմ լինելու մասին Թուրքիայի պաշտպանության նախարարի ասածը՝ Սեւրի վերաբերյալ Երեւանի հայտարարություններից մոտ երկու շաբաթ հետո էր։

Ոմանք նկատել տվեցին, թե «հակամարտության կողմ» լինելու վերաբերյալ հայտարարությունը մյուսների շարքում մի խոսք էր, որ նորություն չէր բերում։ Այստեղ մեծ է սխալը, ըստ իս։

Ամեն հայտարարություն նույն արժեքը չունի։ Կոնֆլիկտի կողմ լինելու մասին խոսքը կողմերի հավասարակշռության մեջ որակական նորություն է մտցնում։ Սա նշանակում է, որ Թուրքիան ինքնիրեն նույն դերն է վերագրում, ինչ Ադրբեջանը. ինքզինքը նաեւ կռվող կողմ է դիտում։ Պատերազմի մասնակցության շատ ավելի ծանրակշիռ ձեւեր կան, քան այն, ինչ մինչեւ հիմա Թուրքիան արել է։ Այդ ձեւերին կդիմի թե ոչ՝ իր նպատակադրած արդյունքը ձեռք գցելու համար, ուրիշ հարց է։ Թերեւս որոշ ընթերցողներ կամ ղեկավարներ չեն անդրադառնում, թե «Սեւր» բառն իսկ ինչ հակազդեցություն է ստեղծել Թուրքիայում՝ 1921 թ.-ից ի վեր։ Եվ կապ չունի, թե մենք այդ դաշնագիրը որքան արդար կամ կարեւոր ենք համարում մեզ համար, կամ ինչ տեղ ենք տալիս դրան մեր քաղաքականության մեջ։ Այստեղ խոսքը Թուրքիայի ընկալման մասին է։

Ավելի կարեւորը հետեւյալն է. պնդել, որ մեր ասածները Թուրքիայի քաղաքականության մեջ տարբերություն չեն մտցնում, նշանակում է, թե պատրաստ չենք ընդունելու, որ սխալներ ենք գործել կամ նույնիսկ մտածելու այդ մասին, այսինքն՝ պատրաստ չենք մեր ասածների հետեւանքների պատասխանատվությունը վերցնելու։ Իսկ եթե նույն ձեւով մտածենք նաեւ Ռուսաստանի քաղաքականության մասին, թե՝ մեր հայտարարությունները Մոսկվայի համար էլ տարբերություն չեն անելու, ասած կլինենք, որ մենք խնդրի լուծման հետ կապ չունենք, որ Թուրքիան ու Ռուսաստանն են որոշում մեր ապագան։

Իսկ եթե այդպես է, ինչու՞ ենք որեւէ բան ասում. ինչո՞ւ ենք նույնիսկ խոսում այդ մասին։ Թերեւս, մեզ մնում է միայն աղաչելն ու աղոթելը։

Չենք տեսնում, որ խոսքը էսկալացիայի մասին է, որ սա գործընթաց է, որում կողմերը խոսում ու գործում են, եւ այդ բոլորը՝ իրար լսելով ու իրար դիտելով։ Եվ երբեմն էսկալացիան վտանգավոր աստիճանի է հասնում։ Այն, որ խնդրի լուծումը ամբողջովին մեր ձեռքում չէ, չի նշանակում, թե մեր ասածն ու արածը կարեւոր չեն:

– Վստա՞հ եք, որ Թուրքիան դա ընկալեց այնպես, ինչպես Դուք եք ձեւակերպում. Հայաստանը Սեւրի դաշնագիրը դարձրեց մեր արտաքին քաղաքականության մեկ կարեւոր մասը, եւ դրանով հողերի պահանջը դարձրեց օրակարգի հարց: Հայաստանը նման հայտարարություն չի արել:

-Հայաստանը հատուկ բառերով ասելու կարիք չունի, որ հողեր է պահանջում, որպեսզի ասած լինի, որ հողեր է պահանջում կամ որպեսզի Թուրքիան ընկալի, որ հողեր ենք պահանջում։ Երբ ասում ես, որ Սեւրի դաշնագիրն է հայկական հարցի լուծումը կամ նման գնահատական ես տալիս Սեւրին, բարձրաձայնում ես, որ հայկական հարց ունես, որի լուծումն է Սեւրը։ Իսկ Սեւրը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ սահմանների փոփոխության պահանջ: Այսինքն՝ արդի Թուրքիայի արեւելյան շրջանների մեկ կարեւոր մասի կցումը Հայաստանին, իսկ մյուս մասերի անկախությունը՝ որպես Քրդստան։

Թուրքիայի ընկալման իմ բնորոշումը հիմնված է ե’ւ Թուրքիայի պատմությանը ծանոթ լինելուս, ե՛ւ թուրք դիվանագետների, լրագրողների, դասախոսների, ե՛ւ պատմագետների ու պատմագրության հետ ավելի քան 35 տարիների շփումներիս վրա։

Ոչ մի քաղաքականություն իր բոլոր մանրամասներով ի սկզբանե ճշտված չէ, ինչպես ոչ մի բնավորություն ի ծնե սահմանված չէ։ Դեպքերն ու քաղաքականությունը միմյանց են սնուցում։ Միշտ էլ միտումներ կան. սակայն կողմերը որքա՞ն հեռու կգնան այդ միտումների մեջ, որքա՞ն ժամանակ առաջ կտանեն այդ տրամաբանությունը, որքանո՞վ կզսպեն այն, կախված է նրանից, թե հակառակորդ ու հետաքրքրվող կողմերը ինչ կասեն ու ինչ կանեն։

– Բայց Հայաստանի ղեկավարների հայտարարությունները ինքնիշխան պետության հայտարարություններ էին: Մենք պետք է վախենա՞նք Թուրքիայից: Որքանո՞վ է վտանգավոր այսօրվա Թուրքիան Հայաստանի համար:

-Այդ հայտարարությունների՝ ինքնիշխան պետության ղեկավարների կողմից լինելն է արդեն վտանգը։ Սեւրի դաշնագրի ստորագրման 100-ամյակի առթիվ սփյուռքյան երեք կուսակցություններն էլ միացյալ հայտարարություն էին տարածել։ Ուրիշներն էլ։ Որքան էլ Թուրքիայի համար նեղացուցիչ է այդ բոլորը, այլ է, երբ երկրի ղեկավարներն են նույնը ասում։ Երրորդ Հանրապետության ոչ մի ղեկավար նման հայտարարություն չէր արել։

Երբ ինքնիշխան պետության ղեկավարներն են որդեգրում Սեւրը, դա արդեն քաղաքականության մեջ փոփոխություն է: Անկախ նրանից՝ նրանք դա գիտակցում են, թե ոչ։ Եթե այդ հայտարարություններն արել են առանց նպատակ ունենալու պահանջատիրության հարց բարձրացնելու, անհրաժեշտ է, որ դա հստակեցնեն։

Ինչ վերաբերում է հարցի մյուս մասին, քանի դեռ մեզ հետ բնականոն հարաբերություններ չի հաստատել Թուրքիան, նա Հայաստանի համար վտանգ է ներկայացնում: Նույնիսկ, երբ բնականոն հարաբերություններ հաստատվեն, պետք է տեսնենք՝ ինչ դրույթներով ու պայմաններով է դա արվել։ Պետք է «վախենանք», ես պիտի ասեի՝ լուրջ մտահոգվենք ու մտածենք, այո՛, սակայն պետք չէ վախը շփոթենք ռազմավարության հետ: Կամ եթե մտահոգ ենք, պետք չէ այդ մտահոգությունը պատճառող վտանգը մեզ համար սաստկացնենք, երբ դա անհրաժեշտություն չէ եւ բարդացնում է մեր առջեւ ծառացած խնդիրները: Այս մասին առանձին գրում եմ այլ աշխատանքի մեջ։

Էրդողանը՝ որպես այսօրվա Թուրքիայի ղեկավար, ավելի մտահոգիչ է, քան այլ ղեկավարներ են եղել։ Նա մեծ ախորժակով մարդ է։ Տարբեր պատճառներով, որոնց համար պատասխանատու է նաեւ միջազգային հանրությունը, նա արդեն նվազ սահմանափակումներ է տեսնում իր ախորժակի վրա։ Նույնիսկ ախորժակի տեսակը փոխվում է ընթացքում։

Թուրքիան այն երկիրն է, որ Ռուսաստանի ռազմական օդանավը խփեց եւ դրա համար գրեթե որեւէ գին չվճարեց։ Մյուս կողմից՝ Ռուսաստանը այն երկիրն է, որ մեզ ահռելի ծախսալից ռազմական օդանավ է վաճառում, իսկ Թուրքիային՝ ամենաժամանակակից հակաօդային համակարգը։ Երբ նման պայմանների տակ է, որ պիտի նավարկենք, շատ ավելի զգույշ ու զգաստ պետք է լինենք։

-Ի դեպ, ֆեյսբուքյան մի օգտատեր գրել էր, թե Թուրքիայի հետ բարիդրացիական հարաբերությունների հասնելն անհնար է, եւ որպես օրինակ նշել, որ երբ Դուք պաշտոնավարում էիք, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները հնարավոր չեղան կարգավորել:

-Ճիշտ է: Չկարողացա, չկարողացանք առավելագույնին հասնել, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել։ Պատճառն այն ժամանակ էլ Ղարաբաղի հարցի կապակցությամբ էր։ 1993 թ. փետրվար-մարտին շատ մոտ էինք այդ հարաբերությունները պետական մակարդակով կարգավորելուն։ Այդ ուղղությամբ դիվանագիտական արձանագրությունը (protocol) մշակել էինք, եւ մնացել էր մեկ կետ, որի վերաբերյալ տակավին համաձայնության չէինք եկել։ Անկարան քննարկում էր այդ ուղղությամբ մեր վերջին առաջարկությունը։ Սակայն ապրիլին այդ բոլորը կանգ առավ, երբ հայկական ուժերը մտան Քելբաջար։

Պետք է նկատի ունենալ, սակայն, որ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատվել էին, թե ոչ, համենայնդեպս պետական բարձր մակարդակով հարաբերություններն ու փոխադարձ այցելությունները շարունակվել են եւ 1993 թ. բանակցություններից հետո. թյուրիմացություններից խուսափել ենք, նույնիսկ մի քայլ առաջ ենք գնացել։

Դիվանագիտությունը միշտ էլ առավելագույնին ձգտելով հանդերձ նպատակ է դնում ձեռք գցել այն, ինչ նպաստավոր ու հնարավոր է։ Եվ մեր պարագայում այս վերջինները մեծ կարեւորություն ունեին. (ա) 1992-1993 թթ. ձմռանը մեզ համար կենսական՝ եվրոպական ցորենը Հայաստան փոխադրելու համար Թուրքիայի արտոնությունն ու մասնակցությունը. մի ձմռան, որ հավանաբար վատագույնն էր մեր նոր պատմության մեջ, (բ) ավելի ուշ՝ Երեւան-Ստամբուլ օդային կապի հաստատումը, եւ նույնքան կարեւոր՝ (գ) պետական մակարդակի խոսակցության ու խորհրդակցության շարունակությունը, որի բացակայության վնասները տակավին չենք գնահատել։ Այդ մասին էլ՝ ավելի ուշ։ Միայն ասեմ, որ Քելբաջարից հետո հայկական ուժերը հակակշռի տակ առան Լեռնային Ղարաբաղից դուրս հինգ տարածք եւս։ Թուրքիան դրան դիմաց Հայաստանի դեմ նոր քայլերի չդիմեց։

-Կխնդրեի մեկնաբանել Ձեր տեսակետը, թե՝ «… առանց Ղարաբաղի հարցի լուծման ձախողության են դատապարտված ժողովրդավարություն հաստատելու, իրավունքի երկիր ստեղծելու եւ հարաճուն տնտեսական զարգացում ապահովելու մեր բոլոր փորձերը»: Ղարաբաղի հարցի չլուծված լինելը ինչո՞վ է խանգարում առաջին երկուսին՝ ժողովրդավարության հաստատմանն ու իրավունքի երկիր ստեղծելուն:

-Շատ կարեւոր եւ բարդ հարցադրում է։ Սկսենք նրանից, որ ժողովրդավարությունը կորցնելու շատ ճանապարհներ կան։ Հանկարծակի կամ դանդաղ։ Ակնհայտ կամ սողացող բռնատիրության ընդգրկմամբ։ Կամա թե ակամա։ Գիտակցաբար եւ ոչ գիտակցաբար։ Ժամանակակից պատմության մեջ նույնիսկ տեսնում ենք այդ կորուստը՝ գրեթե իր բոլոր երանգավորումներով։ Մի քանի դրսեւորումներ տեսանք նաեւ մեր՝ այս երրորդ հանրապետության պատմության մեջ։

Հիմա տեսնենք, թե այսօր ինչ խնդիրներ ունի ժողովրդավարությունը Հայաստանում։

ա. Առաջին մակարդակը մեր աչքի առաջ է ու պարզ։ Այն, ինչ ժողովրդավարության համար պետք է անենք, բայց չենք անում հակամարտության պատճառով։ Օրինակ, միաձայն պաշտպանեցինք Հայաստանի դաշնակից ու գործընկեր Ղարաբաղի իշխանություններին, երբ այնտեղ էլ հեղափոխության ալիք բարձրացավ՝ Հայաստանի օրինակով։ Այսինքն՝ չթողեցինք, որ այնտեղ էլ ժողովրդավարություն հաստատվի։ Շատերը կարող են սա բնական նկատել, սակայն հնարավոր է բնական համարել միայն, որովհետեւ պատերազմական վիճակի մեջ լինելը արդեն բնական ենք դիտում: Բայց այդ որոշումը չի դադարում իր նշանակությունը ունենալուց. մեր ժողովրդի մի մասի համար մերժեցինք ժողովրդավարությունը։

Մի այլ բնագավառի՝ կոռուպցիայի պարագայում որոշեցինք, որ մեր զինված ուժերում գոյություն ունեցող այդ խնդիրը պետք չէ հետապնդենք, որովհետեւ կոնֆլիկտի մեջ ենք։ Իսկ գիտե՞նք, թե (ա) այդ խնդիրը ի՞նչ չափով է կապված ժողովրդավարության եւ իրավունքի երկիր հաստատելու խնդրի հետ, եւ (բ) մեր զինված ուժերը մեր տնտեսության ու պետական բյուջեի մեջ ի՞նչ տեղ են զբաղեցնում։

բ. Երկրորդ մակարդակը մեր ազատ խոսելու եւ քննարկելու իրավունքից կամավոր հրաժարվելն է, որովհետեւ ներկա պայմաններում որոշ հարցերի քննարկումը կարող է դիտվել որպես օժանդակություն՝ թշնամուն: Որքան երկարի ու խորանա հակամարտությունը, որքան ռազմական գործողություններն ու նրանց վտանգը շարունակվի, այնքան կլայնանան «չասվելիքների» սահմանները, որոնք, ի վերջո, ժողովրդավարությունը անիմաստ կդարձնեն, որովհետեւ այդ սահմանների լայնացմամբ իսկական այլընտրանքները կանհետանան։ Իսկ առանց իսկական այլընտրանք ունենալու քվեարկությունը կամ ընտրությունները, նույնիսկ դրանց ազատն ու արդարը, իրենց իմաստը կկորցնեն։

Սա կոչվում է ինքնագրաքննություն, երբ այս կամ այն պատճառով ինքդ քեզ զսպում ես, հետ ես պահում ճշմարտությունը կամ ամբողջ ճշմարտությունը ներկայացնելուց, հրապարակային խոսքն ու վիճարկումը սահմանափակում ես։

գ. Մեր պարագայում՝ ժամանակի ընթացքում ստիպված ենք զինված ուժերի քանակը պահել որոշ մակարդակի վրա, նույնիսկ ավելացնել։ Արդեն խոսում ենք «աշխարհազոր»-ի մասին, որը նշանակում է մեր ակտիվ քաղաքացիների մի կարեւոր հավելյալ մասն ուղղակիորեն ընդգրկել զինված ուժերում։ Աշխարհազորը որքա՞ն պիտի տարբերվի նախկին իշխանությունների «ազգ-բանակ» ծրագրից, մեծ նշանակություն չունի։ Դրա արդյունքն այն է լինելու, որ ճակատում գտնվող կամ նրա ճանապարհին եղող զինվորի կարգապահությունն ու ռազմական հոգեբանությունը կտարածվեն երկրի հանրության ավելի մեծ մասի վրա:

դ. Որքան որ հակամարտությունը կենդանի եւ տիրապետող է (նույնիսկ այն ժամանակներում, երբ շատ քիչ էինք խոսում այդ մասին), զինված ուժերի տրամաբանությունը պիտի գերակշիռ դառնա մեր արտաքին, նույնիսկ ներքին որոշ հարաբերությունների բնույթի եւ խնդիրների լուծման հետ կապված որոշումների մեջ։ Մտածենք մի վայրկյան, թե այն հարցերը, որոնք այսօր լուծում ենք, որքան տարբեր պիտի լուծեինք առանց հակամարտության։

Արդեն մտել ենք անվտանգության վրա հիմնված տրամաբանության մեջ, որը հաճախ ընդհարվում է ժողովրդավարության հետ։ Եվ այդ մտայնության առկայությունը դուռ է բացում ժողովրդավարությանը հակադրվող քաղաքական չարաշահումների համար։

ե. Հակամարտության պատճառով Ռուսաստանից մեր կախվածության հետեւանքների մասին այստեղ անհրաժեշտ չեմ համարում ավելի մանրամասնել։ Միայն նշեմ, որ դրա հետեւանքները եւ՛ մեր վարչակարգի, եւ՛ անկախության աստիճանի ու որակի վրա ավելի քան մտահոգիչ են։

զ. Երբ «Թավշյա հեղափոխություն»-ը հաջողության է հասնում, այսինքն՝ ստանում է ժողովրդի զորակցությունը, որովհետեւ ժողովուրդը տառապում է մենատիրության ու կաշառակերության հետեւանքներից, այդ ժողովուրդն ակնկալում է, որ նոր վարչակարգը լուծի իր խնդիրները, հատկապես՝ սոցիալ-տնտեսական։ Իսկ ի՞նչ պիտի լինի, եթե իշխանությունը չկարողանա այդ ակնկալիքները գոհացնել՝ գոնե մասամբ, հակամարտության պատճառով։ Գիտենք, որ իշխանությանը հակառակվող, հսկայական միջոցներ ունեցող ու ոչ այնքան ժողովրդավարական դպրոցի վկայական ունեցողները դիմում են ամեն միջոցի՝ իշխանություններին տկարացնելու կամ տկար ցույց տալու համար եւ անհամբեր սպասում են, որ ժողովուրդն այլեւս ժողովրդավարության վրա չդնի իր խնդիրները լուծելու հույսը։

Նույնիսկ եթե վերոհիշյալ նշումներից միայն մի քանիսն են զգալիորեն ազդում երկրում առաջ գնացող գործընթացների վրա, դժվար թե կարողանանք խուսափել դրանց հետեւանքներից։ Թերեւս այս բոլորն անհրաժեշտ են եւ բնական։ Թերեւս այս բոլորն էլ ընդունելի են որպես գին՝ Ղարաբաղի հարցով մեր որդեգրած քաղաքականության։ Իրականությունը մնում է նույնը. մենք պատրաստ ենք նվազեցնելու ժողովրդավարության մակարդակը, նույնիսկ կորցնելու այն: Նման իրականությունը ընդունելու մեր պատրաստակամությունը չի փաստում, որ իմ ասածը սխալ է, որ խնդրի չլուծման եւ ժողովրդավարության կորստի միջեւ կապ չկա։ Ընդհակառակը։ Առնվազն ընդունենք, որ մեր արածը դա է ու վեճը ճիշտ հունի մեջ դնենք, փոխանակ ամեն քայլի մերժելու այստեղ ներկայացված տրամաբանության հանգրվանները՝ հույս ունենալով, որ առարկություններից գոնե մեկն իր նպատակին կհասնի. այն է՝ առիթ չտալ, որ հստակ ու կոնկրետ մտածենք, որ հերոսության ու հայրենասիրության քողի տակ մենք մեզ հավատացնենք, թե կարող ենք եւ՛ մեզ հյուծող խնդիրը չլուծել, եւ՛ ժողովրդավարություն ու սոցիալ-տնտեսական արժանապատիվ կյանք ունենալ։

– Դուք նշում եք՝ «Մինչեւ այսօր բանակցությունների ձախողման պատասխանատվությունը Ադրբեջանին եւ Թուրքիային վերագրելը ուրացումն է մեր կողմից գործված սխալների…»: «Մեր» ասելով ու՞մ նկատի ունեք:

-Մեր՝ բոլորիս, բոլոր նրանց, ովքեր՝ ընտրված թե ոչ, պետության ու ժողովրդի անունից քաղաքականություն են մշակում, որոշումներ ընդունում, նրանց, ովքեր հակակշիռ են ունեցել զարգացումների ու մտայնությունների վրա։

Այստեղ հստակեցնեմ երկու կետ։ Բանակցությունների ձախողության ամբողջ պատասխանատվությունը չեմ վերագրում մեզ։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան իրենց առյուծի բաժինն ունեն այդ հարցով։ Պարզապես ասում եմ՝ մե՛նք էլ ենք սխալներ գործել, եւ հակառակորդների վերաբերմունքը անկախ չէ մեր ասածներից ու արածներից։

Երկրորդ. Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորումը ամեն հարց չի լուծելու մեզ մոտ։ Այսինքն՝ դա անհրաժեշտ, սակայն ոչ բավարար պայման է եւ՛ ժողովրդավարության, եւ՛ տնտեսական կայուն վերելքի համար։

-Նաեւ անդրադարձել եք հայդատականությանն ու պահանջատիրությանը: Ինչու՞մ են արտահայտվում դրանք այսօր:

-Հայդատականությունը երեք հատկանիշ ունի։ Առաջին. փոխանակ մեր ողջ ուշադրությունը կենտրոնացնելու այսօրվա ծանր ու լուծելի եւ լուծվելիք հարցերի՝ անիրականանալի կամ գրեթե անիրականանալի, բայց հայրենասիրական թվացող նպատակների վրա, հեռակա տեսլականների հետեւից ենք գնում՝ դրանք համարելով «ազգային գերագույն շահեր»։

Երկրորդ հատկանիշ. պատասխանատու չենք զգում այսօրվա ձախողությունների համար, որովհետեւ զբաղված ենք հայրենասեր լինելով ու մեզ համար այնքան հեռու մի դրախտային Հայաստանի համար այնքան բան պահանջելով։ Իսկ ներկայի այդ ձախողություններն իսկ արդեն անկարելի են դարձնում նույնիսկ սովորական իմաստով ավելի լավ Հայաստանը։

Երրորդը հետեւյալն է. որովհետեւ մենք միջոցները չունենք այդ մտապատկերին համապատասխանող մեծ Հայաստանը ձեռք գցելու, դա պահանջում ենք «միջազգային հանրությունից»՝ գիտենալով, որ այդ նույն հանրությունն է, որ մի քանի անգամ թաղել է մեր «դատը» եւ ավելին՝ այդ դատը պիտի շահագործի Թուրքիայից ստանալու համար այն, ինչ իրեն է պետք եւ հետո մեր խնդիրը նորից թաղելու։

Պետության ղեկավարների կողմից Սեւրի դաշնագրի որդեգրումը մեզ ավելի է մոտեցնում այդ քաղաքականությանը, եթե իրականությունից նման փախուստը կարելի է քաղաքականություն անվանել:

-Ի դեպ, ոմանք ասում են, թե հիասթափված են Ձեր այս հոդվածից. մարդիկ, որոնք Ձեր ջերմ համակիրներն են եղել: Նրանց կարծիքով՝ Դուք սրանով խամրեցնում եք 2018 թ.-ի հեղափոխությունից հետո Հայաստանի ձեռք բերած հաջողությունները՝ ներսում, թե դրսում:

-Ցավում եմ, որ այդպես է, թեեւ չգիտեմ՝ ինչպես կարելի է նման եզրակացության հանգել իմ հոդվածից։ Այն արտաքին քաղաքականության մասին է, ընդհանուր գնահատական չէ, որ տվել եմ հեղափոխությունից հետո ձեռք բերվածին: Իսկ արտաքին քաղաքականության մեջ վտանգներ եմ տեսնում: Այդ վտանգներն են, որ մատնանշել եմ։

Ավելին. կարծում եմ՝ եթե մոտիկից հետեւեն հոդվածի տրամաբանությանը, պիտի տեսնեն, որ խոր մտահոգություն եմ արտահայտում նոր ժողովրդավարության հաջողությունների արմատացման ու տեւականության կապակցությամբ։ Ուրիշ առիթով կարելի է խոսել այդ բոլորի մասին։ Ես խոսում եմ ի պաշտպանություն այդ հաջողությունների:

Ըստ իս, որեւէ մեկը, որ չի մատնանշում նման վտանգներն ու մտահոգ չէ սխալ քայլերի լինելիք հետեւանքներով, չի կարող անկեղծ համակիր դիտվել հեղափոխությանն ու նրա հաջողություններին։ Սեւ ու սպիտակ մտածելը, «չվնասելու» մտահոգությամբ սխալ քայլերը ծածկելը կամ արդարացնելը չեն համապատասխանում քաղաքացուն անհրաժեշտ դատողությանը։ Այնքան հեղափոխություններ ու բարեկարգումներ են զոհ գնացել նման պաշտպանողական մոտեցմանը։ Նրանք, ովքեր քաջություն են ունեցել բռնատիրության սխալները տեսնելով փողոց իջնելու՝ այդ մարդկանց քշելու համար, քաջությունը պիտի ունենան մտածելու եւ ընդունելու նաեւ իրենց իշխանության սխալները։

Հայաստանը փոքր երկիր է, եւ մեզանում արտաքին գործոնները շատ ավելի մեծ ազդեցություն ունեն ներքին զարգացումների վրա, քան այլոց պարագայում։ Ամփոփելով ասեմ, որ բարձր եմ գնահատում այն, ինչ մինչեւ հիմա կատարված է, սակայն վախենամ, որ Ղարաբաղյան հարցի չլուծման կամ լուծման ուղղությամբ լուրջ առաջընթացի բացակայության պարագայում այդ հաջողությունները կվնասվեն։

–Իսկ ի՞նչ եք մտածում հոդվածի այլ արձագանքների մասին։

-Միշտ գոհացում եմ ստանում, երբ մտածումներս քննարկվում են, եւ երբ քննադատություններն ու գնահատականները լուրջ են։ Ցավ են պատճառում հեղինակի վրա էժանագին հարձակումներն ու անկապ նշումները, որոնց հեղինակներն, ըստ էության, ասելիք չունեն կամ կարծես առանց իսկ մի րոպե մտածելու ասվածի մասին, նույնիսկ առանց ամբողջությամբ կարդացած լինելու, շրջանցում են տրամաբանությունը կամ անցնում հայհոյանքների։ Դրանց մասին չեմ մտածում։

Իմ ակնկալածից ավելի դրական արձագանքներ ստացա։ Կային նամակագիրներ, որոնք գրեցին, թե համաձայն են ինձ հետ՝ բացի մի քանի կետերից։ Գուցե մի օր այդ վերապահությունների մասին էլ խոսենք, եթե համարվի, որ այս հարցազրույցով իրենց հարցերին չեմ անդրադարձել։

Զգում եմ, որ բավականին դիմադրություն կա՝ խնդրի էության մասին մտածելու, հոդվածի ներկայացրած տրամաբանությանը լրիվ ծանոթանալու առումով: Բայց մենք սխալներ արե՞լ ենք, թե՞ ոչ։ Ամեն ինչից անկախ։

Քաղաքակիրթ ու լուրջ քննարկումը միշտ էլ օգտակար է բոլորիս համար։ Ինչպես Հակոբ Պարոնյանն է ասել, հայհոյանքը փաստի սով է։

-Եվ վերջում. ոմանք Ձեր հոդվածում արտահայտված դիրքորոշումը փորձեցին մեկնաբանել նրանով, թե Հայաստանում չեք բնակվում, կտրված եք հայաստանյան իրականությունը լիովին զգալու հնարավորությունից, եւ ուրեմն Ձեր դիրքորոշումն էլ կտրված է իրականության ճիշտ մեկնաբանությունից: Ի՞նչ կասեք այդ մարդկանց:

-Դա մեկնաբանություն չէ, դա հարցի էության մասին լուրջ մտածելուց խուսափելու ծանոթ ձեւերից մեկն է։ Նման մարդիկ փորձում էին իմ ասածներին դեմ կանգնել նույնիսկ, երբ ապրում էի Հայաստանում։ Այն ժամանակ էլ այլ պատճառաբանություններ ունեին։

Հետաքրքիր է նաեւ հետեւյալը: Շատ մարդիկ կան դրսում, նույնիսկ Հայաստանը չտեսած մարդիկ, որոնք իմ դիրքորոշմանը հակառակ կարծիքներին են հավատում, այսինքն՝ համաձայն են այդ տեսակի քննադատների հետ: Չեմ լսել կամ կարդացել երբեւէ, որ նման քննադատները իրենց համակրող մեկնաբանների համար ասած լինեն, թե նրանց կարծիքը վստահելի չէ նրանց՝ դրսում ապրած լինելու պատճառով: Իսկ ի՞նչ անենք այն մարդկանց, որոնք Հայաստանում են ապրում եւ համաձայն են իմ ասածների հետ։ Եվ նմանների թիվը իմ կարծածից էլ ավելի է։ Նրանց կարծիքը ինչպե՞ս պիտի արհամարհենք։

Ես էլ կարող եմ հետեւյալն ասել՝ նույն տրամաբանությամբ: Ինձ հետ համաձայն չեղող եւ Հայաստանում ապրող մեկնաբանների միտքը խճճված է ամենօրյա հոգսերով, նոր պատերազմի մտահոգություններով, իշխանությանը կողմ կամ դեմ լինելու հարցերով եւ, հետեւաբար, նրանք ունակ չեն առկա մեծ պատկերը տեսնելու։ Անտառի ներսում նստածները միայն իրենց շուրջը եղած տերեւներն ու ծառերն են տեսնում, նրանք անկարող են անտառը տեսնելու։ Եվ այլն։

Իսկ այս դարում այդ ի՞նչ տեղեկություններ են, որ Հայաստանում ապրող շարքային մեկնաբանը կարող է ունենալ, իսկ այլ քաղաքում ապրող որեւէ մեկը՝ ոչ: Սա եղավ քննարկու՞մ։ Մարդ ինչպե՞ս կարող է լուրջ ընդունել նման տրամաբանության վրա հիմնված կարծիքը։

Ես սիրով եմ ընդունում եւ նկատի ունենում որեւէ մարդու քննադատությունը, երբ նա իմ վիճարկման էության ու տարրերի մասին մտածում եւ դրանց վերաբերյալ կարծիք է հայտնում։ Անկախ նրանից, թե այդ մարդը որտեղ է ապրում, որ ազգության, սեռի, գույնի, տարիքի է պատկանում կամ ինչ մասնագիտություն ունի։ Տեղեկություններ ընկալելու, վերլուծելու եւ դատողության ենթարկելու կարողությունները այդ բոլորի հետ կապ չունեն։ Կամ ունես այդ կարողությունները, կամ չունես։ Իսկ եթե չունես, կամ կմնաս այնտեղ, ուր ես, կամ էլ կսովորես։