«ԶՈՐԱՎԱՐ ՍԵՊՈՒՀ» ՊԱՏՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ

Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում գերտերությունը։
ԱՄՆ-ը և նախկին ԽՍՀՄ-ը գերտերությունների երկու օրինակ են. ԱՄՆ-ը եղել է ամենահզոր երկիրը բոլոր առումներով՝ իր տնտեսության չափով, 1 շնչին ընկնող համախառն արդյունքով (ՀՆԱ), ռազմական հզորությամբ, գիտությամբ և տեխնոլոգիաներով և միջազգային ազդեցությամբ: Նախկին ԽՍՀՄ-ն ուներ հսկայական ռազմական կարողություններ և ազդեցություն աշխարհակարգի վրա։ Դա միակ երկիրն էր, որը կարողացավ մարտահրավեր նետել դրան սառը պատերազմի ավարտից առաջ։ Նրա տնտեսական հզորությունը ոչ մի կերպ համեմատելի չէր ԱՄՆ-ի հետ։ Առանցքային հարցն այն է, թե առաջիկա մի քանի տասնամյակների ընթացքում կլինի՞ այլ գերտերություն, և եթե այո, ապա ո՞ր երկիրն է: Ռուսաստանը, Հնդկաստանը, Ճապոնիան կամ Գերմանիան դժվար թե դառնան հաջորդ գերտերությունը տարբեր պատճառներով: Հետևաբար, հավանական թեկնածուներից մեկը պետք է լինի Չինաստանը: Այնուամենայնիվ, եթե նույնիսկ Չինաստանը կարող է դառնալ աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունը, դա չի նշանակում, որ Չինաստանը ինքնաբերաբար կդառնա գերտերություն։ Չինաստանը իրական գերտերություն լինելու համար կան նաև այլ պայմաններ. մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամտի մակարդակը, սոցիալական արդարությունը և եկամուտների հավասարությունը, կարողությունը դառնալ գիտության և տեխնիկայի համաշխարհային առաջատար և տարածաշրջանային և գլոբալ խաղաղության ու կարգի վրա ազդելու կարողություն: Այսպես.

Չինաստանի վերելքը և նրա նշանակությունը համաշխարհային տնտեսության մեջ
Չինաստանի տնտեսական բարեփոխումը մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ նախագիծն է, քանի որ այն ազդել է ասիական 4 վագրերի (Հվ. Կորեա, Թայվան, Սինգապուր և Հոնկոնգ) բնակչության վրա 16 անգամ և Ճապոնիայի բնակչության վրա ավելի քան 10 անգամ: Չինաստանի ՀՆԱ-ն 2021թ. կազմել է 17,7 տրլն ԱՄՆ դոլար (114,4 տրլն յուան), ինչը 8,1%-ով ավելի է նախորդ տարվա համեմատ՝ յուաններով՝ առաջ անցնելով Եվրամիությունից: Ըստ ԱՄՀ-ի, 1 շնչին ընկնող ՀՆԱ-ով 100 միլիոնից ավելի բնակչություն ունեցող երկրների շարքում երկիրը զբաղեցրել է 59-րդ տեղը, իսկ ՀՆԱ-ի ցուցանիշով՝ 73-րդ տեղը: Երկիրն ունի 23 տրիլիոն դոլար գնահատված բնական պաշարներ, որոնց 90%-ը ածուխ և հազվագյուտ հողային մետաղներ են: Լինելով աշխարհի ամենամեծ արտադրական և արտահանող տնտեսությունը՝  այն նաև աշխարհում ամենաարագ աճող սպառողական շուկան է և ապրանքների ներկրմամբ երկրորդը: Չինաստանին  է բաժին ընկնում մետաղների համաշխարհային սպառման մոտ կեսը: Այն աշխարհի ամենամեծ առևտրային ուժն է և կարևոր դեր է խաղում միջազգային առևտրում։ Բարձր և կայուն տնտեսական աճը հանգեցրել է երկրի արագ ինդուստրացման և ուրբանիզացիայի:

Ինչու՞ է Չինաստանը հաջողության հասնում
Չինաստանի տնտեսական հրաշքը կարելի է վերագրել նրա ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներին, որոնք նախկին պլանավորված համակարգը վերածեցին խառը շուկայականի: Բարեփոխումների մոտեցումը աստիճանական է՝ առաջնորդվելով Դենի «Անցնել գետը ժայռերը զգալով» տեսությամբ։ Բարեփոխումը մանրակրկիտ կառավարվեց՝ համապատասխան փորձարկումներով, ճշգրիտ ժամանակացույցով, ճիշտ հաջորդականությամբ և կառավարելի մասշտաբով: Բարեփոխումներն անցան գյուղատնտեսությունից և գյուղից մինչև քաղաքային տնտեսություն և պետական ձեռնարկություններ, տնտեսության իրական հատվածից մինչև բանկային և այլ ֆինանսական հատվածներ, գներից մինչև աշխատուժի և կապիտալի շուկաներ և այլն։
Չինաստանի հաջողության ևս մեկ պատճառ է զարգացման համապատասխան ռազմավարությունների ընդունումը։ Զարգացման ռազմավարությունները ներմուծման փոխարինումից տեղափոխվում են արտահանման խթանում և փակից դեպի գլոբալացում։ Չինական բարեփոխումները հիմնված էին մի քանի կարևոր զարգացման տեսությունների վրա, որոնք չկան գոյություն ունեցող տնտեսագիտության դասագրքերում: Այդպիսի տեսություններից մեկը «թաղամասեր տանող վայրերի» զարգացումն է, որտեղ աճի որոշ կենտրոններ խթանում են աճը շրջակա տարածքներում, այնուհետև ծայրամասային շրջաններում՝ փոխանցելով աճի արագությունը, որը ներդրված է աճի կենտրոններում: 1980-ականների սկզբին Չինաստանը ստեղծեց հատուկ տնտեսական գոտիներ և բաց առափնյա քաղաքներ, որոնք դարձան երկրի աճի կենտրոնները։ Մեկ այլ տեսության մշակումը՝ «Երկու ոտքի վրա քայլելու» բարելավեց Չինաստանի կարողությունները գիտության, տեխնոլոգիաների և նորարարության ոլորտում: Չինաստանը մեծապես ապավինում է արտասահմանյան տեխնոլոգիաներին՝ ուղղակի գնումների կամ անուղղակի ՕՈՒՆ-ի միջոցով՝ արտադրողականությունը բարձրացնելու համար: Այն նաև մեծ ներդրումներ է կատարել տեխնոլոգիական նորարարությունների ոլորտում: Քանի որ աշխարհը դեռևս պայքարում է մատակարարման շղթայի հետաձգման հետ (մասամբ) Չինաստանի կոշտ Covid-19 քաղաքականության պատճառով, ցավալիորեն ակնհայտ է դարձել, թե որքան խոցելի է համաշխարհային տնտեսությունը ազգային կամ նույնիսկ տարածաշրջանային խափանումների համար, հատկապես, եթե դրանք տեղի են ունենում Չինաստանում, որն  աշխարհում ապրանքների մեկ մատակարար է:
Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում Չինաստանը զգալի տարբերությամբ վերածվել է աշխարհի արտադրական կենտրոնի և ապրանքների ամենամեծ արտահանողի՝ այն զարգացող շուկայից վերածելով տնտեսական գերտերության: Համաձայն ԱՄՀ-ի վերջին Համաշխարհային տնտեսական հեռանկարների գնահատումների՝ գնողունակության համարժեքության երկիրը կկազմի համաշխարհային ՀՆԱ-ի մոտ 20%-ը: Դա ավելի է ընդամենը 8,1 տոկոսից երկու տասնամյակ առաջ, երբ և՛ Միացյալ Նահանգները, և՛ ԵՄ-ն արտադրության ծավալով զգալիորեն գերազանցում էին Չինաստանին:
Մինչդեռ վերջին 20 տարիների ընթացքում և՛ ԱՄՆ-ն, և՛ Եվրամիությունը բախվել են իրենց տնտեսական գերակայության մարտահրավերին, երբ ի հայտ եկան նոր ուժեր, ինչպիսիք են Չինաստանը, Հնդկաստանը և այլն: Մինչ 2002-2022թթ. ԱՄՆ-ի մասնաբաժինը համաշխարհային ՀՆԱ-ում 19,8 %-ից նվազել է մինչև 15,8 %, ԵՄ-ի մասնաբաժինը նույն ժամանակահատվածում նվազել է 19,9 %-ից մինչև 14,8 %:
Չինաստանի, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի միջև անջրպետը, ամենայն հավանականությամբ, կմեծանա առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում, քանի որ վերջին երկուսի տնտեսական հեռանկարները մշուշոտ են՝ ռեցեսիայի հնարավորությամբ, մինչդեռ ակնկալվում է, որ Չինաստանը կշարունակի աճել միջին միանիշ տեմպերով:
Չինաստանը ձգտում է դառնալ աշխարհի հաջորդ գերտերությունը՝ գահընկեց անելով Միացյալ Նահանգներին և քանդելով կանոնների վրա հիմնված միջազգային համակարգը, որը Ամերիկան և նրա դաշնակիցները կառուցել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, նշվում է National Interest-ում հրապարակված զեկույցում: Ըստ այս զեյկույցի «ԱՄՆ-ն բախվում է Ռուսաստանի, Հյուսիսային Կորեայի, Իրանի բազմաթիվ սովորական և ոչ ավանդական սպառնալիքներին, ահաբեկչական կազմակերպություններին, կլիմայի փոփոխությունը և համաճարակների: Այնուամենայնիվ, Չինաստանը, անկասկած, բարձրանում է՝ որպես ԱՄՆ ազգային անվտանգության առաջնային վտանգ»։
Ըստ զեկույցի՝ «աշխարհի հաջորդ գերտերությանը հասնելու համար Պեկինը հիմնականում գնում է տնտեսական, արդյունաբերական և տեխնոլոգիական թիրախների հետևից, որոնք մրցակցային առավելություններ կառաջարկեն չինական տնտեսական և տեխնոլոգիական հատվածին. ինքնաթիռներ, ինչպիսիք են F-35-ը կամ F-22-ը, կամ հրթիռային տեխնոլոգիաները, Չինաստանը օգտագործում է լրտեսություն իր տնտեսական վառարանները վառելու համար»: Այս հետախուզական գործողությունները լուրջ վտանգ են ներկայացնում Միացյալ Նահանգների ազգային անվտանգության և տնտեսական բարգավաճման համար»,- ասվում է հաղորդագրության մեջ:
Անդրադառնալով Հակահետախուզության և անվտանգության ազգային կենտրոնի տնօրենի պաշտոնակատար Մայք Օռլանդոյի հետ հարցազրույցին՝ Ատլամազօղլուն գրել է, որ «չինական լրտեսությունը ԱՄՆ-ին տարեկան 200-600 միլիարդ դոլար է արժենում : ԱՄՆ-ից առաջ անցնելու համար Չինաստանը պետք է շարունակի իր տնտեսական աճը և տեխնոլոգիապես գերազանցի ԱՄՆ-ին և Արևմուտքի մնացած մասերին։ Այնուամենայնիվ, նորարարություններին և գյուտերին ապավինելու փոխարեն Չինաստանը նախընտրում է «գողանալ տեխնոլոգիան, ապա պատճենել այն»:
Սակայն նշենք, որ չինական բարոյական և սոցիալական արժեքները Չինաստանի հիմնական սահմանափակումներն ու մարտահրավերներն են:

Հեղինակ՝ «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի տնտեսական վերլուծաբան, տ․գ․թ․, դոցենտ Թամարա Հարությունյան                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

Generalnews.am