«ԶՈՐԱՎԱՐ ՍԵՊՈՒՀ» ՊԱՏՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ


Նկար

Միջանցքային խառնաշփոթ, թե կապուղիների բացում եվ զարգացում

28/09/2022

Հետպատերազմյան երկու տարում չի հաջողվում հասնել հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման: Մերթ ընդ մերթ բռնկվող ռազմական գործողությունները խլում են հարյուրավոր երիտասարդ կյանքեր: Խաղաղ կարգավորման գլխավոր խոչընդոտներից մեկն էլ Հայաստանի տարածքով Ադրբեջան-Նախիջևան ճանապարհի բացման չլուծված հարցն է: Հայաստանի տարածքով դեպի Նախիջևանի ադրբեջանական էքսկլավ տանող տրանսպորտային միջանցքի վերականգնման ծրագրերը հատկապես թեժ վեճեր են առաջացնում։ Դա ամրագրված էր 2020 թվականի հրադադարի մասին ՌԴ-Հայաստան-Ադրբեջան եռակողմ հայտարարությունում/համաձայնագրում: Քանի որ, այնտեղ բացակայում է թե ինչպիսին պետք է լինի այդ ճանապարհի կարգավիճակը  և պարզաբանված չէ կոնկրետ երթուղին, կողմերը միմյանց մեղադրում են պատերազմի վերսկսման և ագրեսիայի մեջ:  
Ադրբեջանը բաժանված է երկու մասի և Սյունիքով բաժանված է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունից։ Վերջինիս բնակչությունը, ըստ պաշտոնական տվյալների, կազմում է 459000 մարդ, սակայն այդ թվերը ստուգելը բավականին բարդ է։ Էքսկլավի տնտեսությունը խիստ տուժել է մեկուսացումից, ինչը հանգեցրել է Թուրքիա աշխատուժի մեծ արտահոսքի։ Խորհրդային տարիներին Նախիջևանը տնտեսապես կախված էր Հայաստանից, որը նրան գազ էր մատակարարում և կապող օղակ  էր Վրաստանի, Ռուսաստանի և բուն Ադրբեջանի հետ: 1989-1990թթ. հայ-ադրբեջանական հակամարտությունից հետո Հայաստանի հետ սահմանը փակ է, Նախիջևանի և մնացած Ադրբեջանի միջև ուղիղ հաղորդակցությունը իրականացվում է բացառապես օդով. ցամաքով ճանապարհը հնարավոր է միայն Իրանի տարածքով: Հնարավոր է նաև Թուրքիայով մտնել Վրաստան, այնտղից էլ Ադրբեջան:
1992 թվականից ի վեր Նախիջևանը ապրանքների մեծ մասը ստանում է Թուրքիայի տարածքով անցնող ճանապարհով, որի հետ կա 8 կմ երկարությամբ ընդհանուր սահման: Գազը մատակարարվում է Իրանի տարածքով, որի մասին կնքված  համաձայնագրի շնորհիվ Իրանը ստանում է գազի 15 տոկոսը որպես տարանցիկ հարկ: Այդ գործարքը, ամենայն հավանականությամբ, կլուծարվի, երբ Թուրքիան նոր գազատար կկառուցի Նախիջևանում։
2020 թվականի պատերազմից հետո Ադրբեջանի հիմնական նպատակներից մեկն է վերջ տալ Նախիջևանի մեկուսացմանը և վերականգնել ցամաքային հաղորդակցությունը Հայաստանի տարածքով: Դրա համար, ամենայն հավանականությամբ, անհրաժեշտ կլինի նոր տրանսպորտային երթուղի կառուցել Մեղրիի տարածաշրջանի 43-կիլոմետրանոց հատվածով Հայաստանի հարավում ՝ Իրանի հետ սահմանի մոտ։ Այս ենթադրյալ երթուղին վաղուց երկու երկրների միջև տարաձայնությունների աղբյուր է հանդիսանում։ Հիշարժան է այն, որ 1970-ականներին Խորհրդային Հայաստանի ղեկավար, Կոմունիստական կուսակցության առաջնորդ Կարեն Դեմիրճյանն ակտիվորեն դեմ էր արտահայտվում Մեղրիի տարածքով խոշոր ավտոմայրուղու նախագծին, կարծելով, որ դրա իրականացումը կթուլացնի Հայաստանի դիրքերը Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում։ 
Այդ երթուղին նաև 1999-2001 թվականների բանակցությունների գլխավոր թեման էր երկու երկրների նախագահներ Հեյդար Ալիևի և Ռոբերտ Քոչարյանի միջև։ Այն ժամանակ Ալիևը Նախիջևանի նոր միջանցքի երաշխիքների դիմաց զգուշորեն որոշ զիջումներ էր առաջարկում Լեռնային Ղարաբաղի ինքնիշխանության ճանաչման գործում։ Սակայն այդպես էլ չի հաջողվել պայմանավորվել, հիմնականում միջանցքի կարգավիճակի շուրջ տարաձայնությունների պատճառով։
2020թ. պատերազմից հետո Ադրբեջանը հայտնվել է ուժեղ դիրքում, և ադրբեջանցի պաշտոնյաները Նախիջևան տանող երթուղին սկսել են անվանել Զանգեզուրի միջանցք։ Ադրբեջանը ձգտում է առավելագույնս օգտվել պատերազմից հետո ստացած առավելությունից, որպեսզի ստիպի Հայաստանին գնալ տրանսպորտային և տարածքային զիջումների։ Ադրբեջանական իշխանական մամուլում, մերձալիևյան շրջանակներում անընդհատ պտտվում է այն դրույթը, որի համաձայն Ադրբեջանին պետք չեն անցակետեր, կանգառներ սահմանի վրա և վերահսկողություններ: Համոզված են, որ ունեն ազդեցության լծակներ, ժամանակ և կարող են պայմաններ թելադրել: 
2021թ. ապրիլին Իլհամ Ալիևի այդ թեմայով արած հայտարարությունը տագնապ առաջացրեց Հայաստանում։ Նա նշեց, որ անհրաժեշտության դեպքում Բաքուն այդ միջանցքը կկազմակերպի ուժով, և Սյունիքի մարզը պատմականորեն ադրբեջանական տարածք  անվանեց: Ադրբեջանի նախագահը աչքի է ընկնում իր ուղղակի և անթաքույց հռետորաբանությամբ, լավ է դա մեզ համար թե վատ, որոշեք ինքներդ: Նա ասում է, որ կիրականացնի  Զանգեզուրի միջանցքը, անկախ այն բանից ուզում է Հայաստանը, թե ոչ, եթե ուզենա, ավելի հեշտ կլուծենք, եթե չուզենա ուժով կլուծենք, սա է նրա խոսքի իմաստը։ Իր մտադրությունների հավաստիությունն ապացուցելու համար նա համեմատություններ է անցկացնում և հիշեցնում, որ պատերազմից առաջ  առաջարկում էր բարի կամքով հեռանալ իր երկրի հողերից, որպեսզի չդիմի ուժի: Նա չի թաքցնում, որ նույնը կլինի նաև Զանգեզուրի միջանցքի ճակատագիրը և առաջարկում է սպասել, քանի որ երկաթուղին, ավտոճանապարհները ժամանակ են պահանջում։ Այդ պատճառով այս նախագծի իրականացման համար մոբիլիզացվել են երկրի բոլոր ուժերը, որպեսզի ադրբեջանական ժողովուրդը վերադառնա Զանգեզուր, որն իբր խլել են 101 տարի առաջ։

Հայաստանի համար ադրբեջանական միջանցքի ծրագիրը մեծամասամբ դիտարկվում է լուրջ սպառնալիք, եթե երկիրը կորցնի քաղաքական վերահսկողությունը երթուղու նկատմամբ: Իրավիճակը լրացուցիչ բարդանում է, որովհետև այս մարզը Ալիևը պատմական ադրբեջանական տարածք է համարում, նախկինում այստեղ ապրող ադրբեջանական բնակչության մասին անընդհատ հիշատակություններ անելով:  
Հայաստանում հետպատերազմյան երկու տարվա ընթացքում  բարձրաստիճան բոլոր ղեկավարները պարբերաբար  հայտարարում են, որ Հայաստանի տարածքում չի կարող լինել ինքնիշխան միջանցք։ Ըստ այդմ հնարավոր է, որ Հայաստանի տարածքում բացվեն ճանապարհներ, որոնցից կարող են օգտվել ադրբեջանցիները կամ թուրքերը, Ադրբեջանի հետ կապվելու համար, բայց այդ ճանապարհները կլինեն ինքնիշխան Հայաստանի վերահսկողության ներքո։ Փորձագիտական շրջանակներում ևս նշվում է, որ ՀՀ իշխանությունները պատրաստ են ընդունել, որ Նախիջևանի հետ հաղորդակցությունը վերականգնվի իրենց երկրի տարածքով, սակայն "առանցքային հարցը ոչ թե երթուղիներն են, այլ նրանց կարգավիճակը":   Հայաստանում լուրջ մտավախություններ է առաջացնում երկրի հարավով Գորիս և Սիսիան քաղաքներոի մոտով դեպի Նախիջևան, տանող ճանապարհի գաղափարը: Բանակցությունների ընթացքում ադրբեջանական կողմը կարող է բարձրացնել Լաչինի միջանցքի կարգավիճակի հարցը, որը Հայաստանից տանում է Լեռնային Ղարաբաղ Ադրբեջանի Լաչինի շրջանով։ 2020թ. հրադադարից հետո այդ միջանցքը գտնվում է ռուս խաղաղապահների պահպանության ներքո։ Ադրբեջանը դժգոհ է ճանապարհի նկատմամբ վերահսկողության բացակայությունից և պնդում է, որ ինքը ևս նման միջանցքի իրավունք ունի Հայաստանի տարածքով ։
Որպես այլընտրանք առաջարկ է եղել վերականգնել Հայաստանի հյուսիսում գտնվող երկաթուղին, որը նույնպես փակ է վերջին երեսուն տարիների ընթացքում։ Այն Իջևան քաղաքը կապում էր ադրբեջանական տարածքի հետ։  Սակայն սա Ադրբեջանի համար առավել երկրորդական նշանակություն ունի և ոչ մի կերպ չի կարող փոխարինել Մեղրիով իր համար նախընտրելի երթուղուն: Բացի այդ, Իջևան-Ղազախ ճանապարհն անցնում է բազմաթիվ թունելներով լեռնային տեղանքով, և վերակառուցումը ժամանակ ու ֆինանսական ներդրումներ է պահանջում։
Հարավային Կովկասի երեք մեծ հարևաններից յուրաքանչյուրն իր շահերն ունի այդ վեճում։ Թուրքիան ամբողջությամբ Ադրբեջանի կողմն է. նրան պետք է անսահմանափակ մուտք դեպի եղբայրական Ադրբեջան  Հայաստանի տարածքով։ Այժմ, որպես տարանցիկ ճանապարհ դեպի Ադրբեջան  հասնելու համար Թուրքիան օգտագործում է իրանական ճանապարհները հարավում և Վրաստանի տարածքը հյուսիսում, սակայն Նախիջևանով երթուղին կարճ է և հարթավայրային տեղանքով հասնում է մինչև Կասպից ծով։

Ռուսաստանի համար Նախիջևանով ճանապարհի վերականգնումը ձեռնտու է տնտեսական տեսանկյունից, իսկ 2020թ. հրադադարի մասին համաձայնագրից ակնհայտ է դառնում, որ այն նաև քաղաքական վերահսկողություն կստանա այդ միջանցքի նկատմամբ։ Համաձայնագրում նշված է, որ ռուս սահմանապահները "հսկողություն կիրականացնեն տրանսպորտային հաղորդակցության նկատմամբ": Ինչում է լինելու այդ վերահսկողությունը գործնականում, օրինակ, արդյոք ռուս զինվորականներն իրավունք կունենան դադարեցնել կամ սահմանափակել տրանսպորտի շարժը և ինչ հիմքերով, պարզ կդառնա միայն այն ժամանակ, երբ վերջնական համաձայնություն ձեռք բերվի:
Իրանն ընդհանուր առմամբ աջակցում է Հայաստանին՝ մտահոգություն հայտնելով, որ Ադրբեջանի արևմտյան հատվածը Նախիջևանին կապող և Թուրքիա տանող "ինքնիշխան միջանցքը" կարող է սպառնալիք դառնալ Իրանից Հայաստանի տարածքով "Հյուսիս-հարավ" ուղղությամբ տարանցիկ երթուղիներին: Թեհրանի դիրքրոշումն այն է, որ Ադրբեջանը փորձում է կտրել Իրանի մուտքը Հայաստան, որը խիստ անցանկալի է: Ինչպես հաղորդում են լրատվական գործակալությունները, Ադրբեջանն ու Թուրքիան (ինչպես նաև Իսրայելը) թանկ կվճարեն, եթե սպառնան Իրանին: Այստեղ մեկ անգամ ևս կարիք կա փաստել, որ ինչպես ճանապարհների, այնպես էլ մյուս հարցերում Թեհրանին ծայրաստիճան վրդովվեցնում է իսրայելա-ադրբեջանական բազմակողմ համագործակցությունը: 
Եթե քաղաքական փոխզիջում ձեռք բերվի, և հայկական ու ադրբեջանական գնացքներն, բեռնատարները սկսեն երթևեկել երկու երկրների տարածքով, անվտանգության խնդիրները, ամենայն հավանականությամբ, ոչ մի տեղ չեն կորչի։  Նույնիսկ խորհրդային տարիներին Հայաստանից Նախիջևանով անցնող գնացքները քարկոծվում էին և գալիս կոտրված ապակիներով։ Նույնը եղավ նաև Ադրբեջանում, երբ Հայաստան մարդասիրական բեռներ էին բերում երկրաշարժից հետո: 2020թ. հրադադարից հետո Լեռնային Ղարաբաղի ճանապարհներին տեղի են ունեցել մի քանի միջադեպեր, մեքենաները ձերբակալվել և քարկոծվել են: Դժվար է ակնկալել, որ երթուղիներից որևէ մեկն անվտանգ կլինի, քանի դեռ Հայաստանն ու Ադրբեջանը վերջնականապես չեն ստորագրել պայմանագիրը և չեն բացել սահմանները ։
Այսպիսով կարող ենք արձանագրել, որ Հայաստանի տարածքով դեպի Նախիջևան ճանապարհը ներկա պահին վերածվել է միջպետական իրարամերժ բախվող դիրքորոշումների թատերաբեմի: Ըստ Հայկական հանրահայտ «01-99,, ֆիլմի նախ պետք է պարզել թե ,,էս ինչ հաշիվ ա» հետո էլ ճշտել, ով ում բարեկամն ա: Դե ֆիլմում հնարավոր էր, մեջտեղում գինովցած Ֆրունզիկն էր, այստեղ միջազգային պայքար է, գինովցած գլուխներ չկան, փոխարենը սառը գլխով միջանցքային խառնաշփոթի դերակատարներն են: 

Հեղինակ ՝ «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի քաղաքական վերլուծաբան, ք․ գ․ դ․, պրոֆեսոր  Գարիկ Քեռյան  

Generalnews.am