Որպես հայ մարդ, կցանկանայի, որ Մեծի Տանն Կիլիկիո և Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռները մի օր միավորվեին․․․ դոցենտ, պ․գ․թ․ Արամ Հովհաննիսյան
Generalnews.am-ի հյուրն է ԵՊՀ Հայ եկեղեցու պատմության և եկեղեցաբանության ամբիոնի դոցենտ, պ․գ․թ․ Արամ Հովհաննիսյանը
- Ողջ միջնադարում, հատկապես Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո և Կիլկիայում հայկական պետության գոյության ընթացքում ու նաև դրանից հետո, հայոց եկեղեցին կարևոր դերակատարում է ունեցել հայ ժողովրդի հոգևոր, քաղաքական կյանքում, դատական և դիվանագիտական գործերում։ Բագրատունյաց և Կիլիկիայի հայկական թագավորությունների անկումից հետո ողջ Մերձավոր Արևելքով ցրված հայության միակ կապող կամուրջը հայ եկեղեցին էր: Պարոն Հովհաննիսյան, կխնդրեի հակիճ անդրադառնալ նախ Հռոմկլայում հաստատված հայոց կաթողիկոսական աթոռի գործունեությանը։
- Նախ նշեմ, որ Բագրատունյաց թագավորության կործանումից հետո հայոց եկեղեցու համար ստեղծվում է բավականին ծանր վիճակ, քանի որ մի կողմից կործանվեց հայկական պետականությունը, մյուս կողմից էլ՝ լուրջ վտանգ կար սելջուկների հարձակման, այդ իսկ պատճառով հայոց կաթողիկոսական աթոռը սկսում է տեղափոխվել դեպի արևմուտք՝ փնտրելով ավելի անվտանգ վայրեր։ Այդ ժամանակաշրջանից սկսած՝ հայոց եկեղեցին նաև իր վրա վերցնում է պետական կառավարման ֆունկցիաներ, քանի որ պետականության բացակայության պայմաններում եկեղեցին էր փոխարինում պետությանը։ Ինչ վերաբերում է կաթողիկոսարանի տեղափոխման հարցին, ապա նշեմ, որ դրանում շահագրգռված էին շատ հայ իշխաններ և հոգևորականներ․ 1066 թ․ կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխվում է Լեռնային Կիլիկիայի Ծամնդավ բերդաքաղաք՝ Գագիկ Կարսեցու նստավայր։ Կաթողիկոս է նշանակվում Գրիգոր Մագիստրոսի որդին՝ Վահրամը, ով ստանում է Գրիգոր Բ Վկայասեր անվանումը։ Որոշ ժամանակ անց կաթողիկոսական աթոռը տեղափոխվում է Կարմիր Վանք, և վերջապես, 1149 թ․ ՝ Հռոմկլա։ Համաձայն պատմական վկայությունների՝ մինչ Հռոմկլա տեղափոխվելը, ժամանակի կաթողիկոսը մտածում էր աթոռը հաստատել Անիում, քանի որ որոշակի խաղաղություն էր տիրում այնտեղ, սակայն ճանապարհին Գրիգոր 3-րդ Պահլավունին հանդիպում է կոմս Ջոսլինի կնոջը՝ Բեատրիսին, ով առաջարկում է հաստատվել Հռոմկլայում, որն ավելի անառիկ էր։ 1149 թ․ կաթողիկոսական աթոռը հաստատվում է Հռոմկլայում, որի ընտրությունը, կարծում ենք, ճիշտ էր։ 1151 թ․ հայերը գնեցին Հռոմկլան և դարձրին ժառանգական սեփականություն, այն մնաց որպես հոգևոր կենտրոն մինչև 1292 թ․, երբ մամլուքները գրավեցին Հռոմկլան։ Այդ ամբողջ շրջանում Հռոմկլան հսկայական դեր է խաղացել Կիլիկիայի հոգևոր, քաղաքական, մշակութային կյանքում։ Հռոմկլայի հոգևորականությունը կարևոր դեր է խաղացել նաև Արևմուտքի հետ հարաբերություններում․ օրինակ Լևոն 2-րդ Մեծագործի հռչակման բանակցությունները վարում էին հայ հոգևորականները, որն ավարտվեց հաջողությամբ։ Պետք է նշեմ, որ Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի դերը չափազանց մեծ է եղել նախ ներքաղաքական կյանքում․ օրինակ երբ 12-րդ դարի վերջին պայքար էր գնում Ռուբինյաննների և Հեթումյանների միջև, հայ հոգևորականությունն էր կարգավորում նրանց միջև վեճերը։ Կիլիկիայի դատական համակարգում ևս կաթողիկոսարանի աշխատանքն անուրանալի էր։
- Գաղտնիք չէ, որ 12-րդ դարի վերջից սկսած՝ Կիլիկիան վերածվել էր Մերձավոր Արևելքում ուժեղ տարածաշրջանային խաղացողի։ Կխնդրեի լուսաբանել տարածաշրջանային գործընթացներում հայոց եկեղեցու ներգրավվածությունը Մլեհ իշխանապետի և Լևոն Մեծագործի ժամանակներում։
- Այս երկու նշանավոր անձանց ժամանակներում կաթողիկոսական աթոռը շարունակել է գտնվել Հռոմկլայում։ Մլեհի ժամանակաշրջանում Հռոմկլայի աթոռի գործունեությունը կարելի է բաժանել երկու մասի․ առաջինը մինչև 1173 թ․, երբ իշխում էր Ներսես Շնորհալի կաթողիկոսը, երկրորդը՝ նրա մահից հետո, երբ կաթողիկոսական աթոռին հաստատվեց Գրիգոր Գ Տղան։ Միջնադարյան պատմիչները քիչ են խոսում այդ շրջանի եկեղեցա-քաղաքական իրադարձությունների մասին, այնուամենայնիվ, գիտենք, որ Ներսես Շնորհալու ժամանակներում ինտենսիվ հարաբերություններ էին հաստատվել բյուզանդական եկեղեցու հետ՝ եկեղեցա-քաղաքական խնդիրների շուրջը։ Մլեհի կառավարման առաջին երեք տարիների մասին պատմիչների մոտ գրեթե տեղեկություններ չկան։ Կարծում եմ պատճառն այն է, որ Մլեհը, վստահելով Շնորհալուն, չի խառնվել եկեղեցու գործերին, և վերջինս էլ կարողացել է պատշաճ կերպով կառավարել եկեղեցին և պատասխանել բյուզանդական եկեղեցու հավակնություններին։ Չնայած նրան, որ Մլեհը համագործակցում էր մահմեդական ամիրաների հետ, բայց հայոց եկեղեցին նրա օրոք մեծ վերելք է ապրել, դրա ապացույցներն են հանդիսանում կառուցված վանքներն ու եկեղեցիները, օրինակ Մեծքարի վանքը, որը դարձավ կարևոր հոգևոր կենտրոն։
1173 թ․ Շնորհալու մահից հետո պարզվեց, որ ըստ նրա կտակի, կաթողիկոսական գահը պետք է անցներ Գրիգոր Տղային, ով Շնորհալու կենդանության օրոք օգնում էր նրան, սակայն հանգամանքների բերումով կաթողիկոս դարձավ Գրիգոր Զ Ապիրատը։ Պատմական դեպքերն այնպես են դասավորվում, որ Մլեհը գահընկեց է անում Ապրիատին՝ կաթողիկոս հաստատելով Գրիգոր Տղային։ Ապիրատին նշանակում են թեմի առաջնորդ՝ խոստանալով, որ Գրիգոր Դ Տղայի մահից հետո նրան կրկին կբազմեցնեն կաթողիկոսական աթոռին։
Լևոն Մեծագործի շրջանի մասին նշեմ, որ նա խիստ էր հայոց եկեղեցու նկատմամբ՝ պահանջելով լիակատար հպատակություն։ Կիլիկիայի հայկական իշխանապետությունն այն ժամանակ բավական հզորացել էր և փորձում էր հասնել միջազգային ճանաչման, իսկ Լևոնը ձգտում էր թագադրվել և հռչակվել հայոց արքա․․․ ահա այս հանգամանքների բերումով քրիստոնյա Արևմուտքը և Բյուզանդիան պահանջում էին, որ հայոց եկեղեցին գնա զիջումների։ Առանձին դեպքերում Լևոնը փորձում էր համոզել հայ հոգևորականներին՝ գնալ որոշակի զիջումների, սակայն դա առաջացնում էր հայ հոգևորականության դժգոհությունը։ Դրա վառ օրինակն է Գրիգոր Քարավեժի հետ կապված դեպքը, երբ Գրիգոր Տղայի մահից հետո նրան ընտրեցին հայոց կաթողիկոս, բայց Քարավեժը, գիտակցելով, որ փորձելու են զիջումներ անել արևմուտքին, ընդդիմանում է Լևոնին, ուստի որոշ ժամանակ անց, նրան հեռացնում են կաթողիկոսական աթոռից և ձերբակալում։ Լևոն Մեծագործը դրանից հետո կաթողիկոսական գահին բազմեցրեց մի հարմար թեկնածուի՝ Գրիգոր Զ Ապիրատին, ով այդ ժամանակ ծեր էր և կատարում էր Լևոնի պահանջները։ Թագավոր հռչակվելուց հետո Լևոնը մեծ աջակցություն էր ցույց տալիս հայոց եկեղեցուն․ ընդլայնում էր թեմերը, ֆինանսավորում եկեղեցուն, մասնակից էր դարձնում երկրի կառավարմանը և այլն։ Թագավորության հռչակումից հետո, երբ Անտիոքի լատին պատրիարքությունը հայոց կաթողիկոսությունից պահանջեց անվերապահ հպատակություն, այդ փաստից դժգոհ հայ հոգևորականությունը օգնության խնդրանքով դիմեց հայոց արքային, և ահա հայոց արքունիքից գրավոր պահանջ ուղարկվեց Հռոմի Պապին՝ զսպել Անտիոքի պատրիարքության նկրտումները, ինչը և բավարարվեց։ Հետագա տարիներին պետություն-եկեղեցի համագործակցությունը շարունակվեց։ Լևոն արքան իր մահից առաջ իր դստեր՝ Զաբելի համար նշանակեց երեք խնամակալ, որոնցից մեկը Հովհաննես կաթողիկոսն էր։
- Պարոն Հովհաննիսյան, խնդրում եմ ներկայացնել նաև Կիլիկիայի կաթողիկոսական աթոռի և Մեծ Հայքում իշխանության ղեկին գտնվող Զաքարյանների փոխհարաբերությունները։
- Կիլիկիայի հայկական թագավորության հռչակումից հետո բուն Հայաստանի իշխանական ընտանիքների, ու հատկապես Զաքարյանների հետ հաստատվել էին ջերմ հարաբերություններ։ Հայտնի է, որ Մեծ Հայքի հոգևորականությունը և Զաքարյան իշխանները 13-րդ դարի սկզբին սիրահոժար ճանաչում էին Լևոն Մեծագործի թագավորությունը։ Զաքարե Զաքարյանը մի անգամ դիմում է Լևոն Մեծագործին և հայոց կաթողիկոսին՝ թույլ տալ իրենց ռազմական արշավանքների ժամանակ վրացիների նմանությամբ գործածել պատարագի շարժական սեղան։ Նրա դիմումը քննելու համար Սիսում հրավիրվեց ժողով, որը բավարարել էր Զաքարեի խնդրանքը։ Սա վկայում էր այն մասին, որ Կիլիկայի կողմից եղել է ձգտում՝ ամրապնդելու կապերը բուն Հայաստանի հետ։
- Ճի՞շտ էր արդյոք Կիլիկիայի անկումից հետո կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումը Էջմիածին 1441 թ․, ի՞նչ առավելություններ դա տվեց պետականություն չունեցող հայ ժողովրդին։
- Հայտնի փաստ է, որ 1375 թ․ հետո բավական ծանր վիճակ էր առաջացել Սիսի կաթողիկոսական աթոռի համար, քանի որ այն այլևս չէր կարող ունենալ համահայկական դեր և նշանակություն։ Վերացել էին այն բոլոր պայմանները, որոնք կարող էին արդարացնել կաթողիկոսական աթոռի գտնվելը բուն Հայաստանից դուրս։ Հայությունը կարևորում էր այն հարցը, թե որտե՞ղ պետք է գտնվի հայոց կաթողիկոսական աթոռը Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից հետո։ Շատերը համոզված էին, որ աթոռը պետք է վերահաստատվի իր հինավուրց հանգրվանում՝ Վաղարշապատում։ 15-րդ դարում Կիլիկիայի տարածքում ակտիվ գործում էին կաթոլիկ քարոզիչները, ուստի լուրջ վտանգ կար, որ այնտեղ մնացած հայոց եկեղեցին կարող էր ընդունել կաթոլիկությունը։ Եթե դրան ավելացնենք նաև այդ նույն ժամանակահատվածում կիլիկիահայերի արտագաղթը դեպի Կիպրոս և այլ երկրներ, ապա դա ավելի էր բարդացնում իրավիճակը։ Ի հեճուկս դրան՝ բուն Հայաստանում բավական բարենպաստ իրավիճակ էր ստեղծվել, ինչը հանգեցրեց կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխմանը Սիսից Էջմիածին։ Կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխման գործում շահագրգիռ մարդիկ փայփայում էին նաև որոշակի քաղաքական հեռանկարներ։ Այսպես, Այրարատում կաթողիկոսության վերահաստատումը կբարձրացներ նահանգի համահայկական նշանակությունը, ինչն իր հերթին նպաստելու էր ազգահավաքման գործընթացին և, ինչու ոչ, կարող էր երկիրը տաներ անկախության ուղիով։ 1426 թ․ հետո, երբ Կիլիկիայի վերջին հայ իշխանավոր Կոստանդինը բազմահազար հանրության հետ լքեց Կիլիկիան և հանգրվանեց Կիպրոսում, առավել սրվեց կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխման հարցը։ Նշենք նաև, որ այդ ժամանակահատվածում Սիսի կաթողիկոսական աթոռին բազմում էին զանազան մարդիկ, որոնցից ոչ բոլորն էին արժանի կաթողիկոսի կոչմանը։ Իրոք, Սիսի կաթողիկոսությունը դադարել էր լինել համահայկական, ուստի 1441 թ․ աթոռը կրկին հաստատվեց Էջմիածնում։ Ամենայն հայոց կաթողիկոսության վերահաստատումն Էջմիածնում ունեցավ շատ կարևոր նշանակություն թե´ համայն հայության, թե´ հենց հայոց եկեղեցու հետագա ճակատագրի համար։ Դրանով նոր փուլ, նոր շրջան էր բացվելու եկեղեցու կյանքում․ արդեն մի քաի տարիների ընթացքում բարձրացավ Արարատյան աշխարհի հոգևոր-քաղաքական դերն ու նշանակությունը ամբողջ հայության համար։ Ի վերջո, կաթողիկոսական աթոռը փրկվեց պապականության և այլ ուժերի ձեռքին գործիք դառնալու վտանգից։
- Ի վերջո, գաղտնիք չէ, որ եկեղեցու շատ թեմերի, տարբեր երկրներում հաստատված աթոռների, պատրիարքարանների՝ երբեմն-երբեմն դրսևորած անջատողական ձգտումները խախտել են հայ հասարակության բնականոն կյանքը․ այս համատեքստում կխնդրեի անդրադառնայիք նաև ներկա պայմաններում Մայր Աթոռի և Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության միջև հարաբերություններին։
- Այս հարցի պատասխանը բխեցնելով նախորդից՝ նշեմ, որ 1441 թ․ Էջմիածնում կաթողիկոսության վերահաստատումից հետո, Սիսի կաթողիկոսությունը չվերացավ, մինչև 20-րդ դարի սկիզբը մնաց այնտեղ․ ապա տեղափոխվեց նախ Հալեպ, ապա վերջնական հանգրվան գտավ Լիբանանում՝ Անթիլիասում, ուր և գործում է մինչ օրս։ Կարծում եմ, որ ճիշտ կլինի որ համայն հայությունն ունենա մեկ հոգևոր կենտրոն՝ իր թեմերով, բայց պատմությունն այնպես է դասավորվել մեզ համար, որ լինենլով փոքրաթիվ ժողովուրդ, ունենք ոչ թե մեկ, այլ երկու կրոնական-հոգևոր կենտրոն։ Որպես հայ մարդ, կցանկանայի, որ այդ երկու աթոռները միավորվեին, բայց մյուս կողմից էլ անգամ այս պայմաններում Մեծի տան Կիլիկիո և Էջմիածնի կաթողիկոսարանների հարաբերությունները բավական ջերմ են և բարիդրացիական։ Նրանք կապի մեջ են միմյանց հետ, շատ հարցերում կանգնած են ժողովրդի կողքին։ Կարծում եմ, որ եթե մի օր կաթողիկոսությունները միավորվեն, դա չափազանց դրական ազդակ կլինի հայ ժողովրդի համար։ Պետք է իհարկե նշել նաև, որ սփյուռքի զանազան համայնքներում սփռված եկեղեցական թեմերից շատերը ենթարկվում են Անթիլիասի և ոչ թե Էջմիածնի կաթողիկոսությանը, և հակառակը։
Հարցազրույցը վարեց «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի փորձագետ, պ․գ․թ․, դոցենտ Մարինե Գևորգյանը
Առաջարկվող Նորություններ
