ԴՈԼԱՐԻ ԱՃՈՂ ՀԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԹԵ ԹՎԱՑՅԱԼ ԱՆԿՈՒՄԸ
Վերջին շաբաթների դոլարի փոխարժեքի անկումը դարձել է հասարակության շրջանում ամենաքննարկվող թեմաներից մեկը: Իսկ ո՞րն է դոլարի փոխարժեքի կտրուկ անկման և դրամի թվացյալ արժևորման պատճառը: Արժութային այս վայրիվերումների հիմքոմ ընկած են բազմաթիվ գործոններ՝ աշխարհաքաղաքականից սկսած ԱՄՆ վարած քաղաքականությամբ վերջացրած: Դոլարին զուգահեռ օր օրի անկում է գրանցում նաև եվրոն, որոնց ֆոնին էլ դրամն արժևորվում է: Թվում էր թե այս ամենը կհանգեցնի գների իջեցման, ինչը, սակայն, մեզ մոտ տեղի չունեցավ՝ պայմանավորված ՀՀ տնտեսության մեծ կախվածությամբ արտաքին շուկաներից; Լինելով ներմուծող երկիր ՀՀ անմիջականորեն իր վրա է կրում համաշխարհային գնաճի հետևանքները: Ինչ վերաբերում է դոլարի էժանացմանը, ապա դա ևս բացատրելի է, իսկ դրանց նպաստող գործոններն էլ՝ պարզ տեսանելի. ռուս-ուկրաինական ճգնաժամի հետևանքով ՌԴ քաղաքացիների մի ստվար զանգված տեղափոխվեց Հայաստան: Բնականաբար վերջիններիս հոսքը և տրանսֆերտների աճը չէին կարող չանդրադառնալ շուկայում դոլարի քանակի ավելացմանը, ինչի պարզագույն հետևանքն էլ դոլարի էժանացումն էր: ՀՀ ժամանած ռուսաստանաբնակների մեծ մասը ՏՏ ոլորտի աշխատակիցներ են, ովքեր կարող են տանից էլ հեռավար կերպով կազմակերպել իրենց աշխատանքը, մի մասն էլ բիզնեսն է տեղափոխել: Պատճառը պարզ է. այստեղ հեշտությամբ կարող են հաշիվ բացել և այն սպասարկել: Համաձայն պաշտոնական վիճակագրության՝ միայն տարեսկզբից մինչ օրս ՀՀ է ժամանել նախորդ տարվա նույնանմանակ հատվածի համեմատ շուրջ 3 անգամ շատ զբոսաշրջիկ, և սա չի կարող իր ազդեցությունը չունենալ տնտեսական առումով, քանի որ լինելով փոքր և բաց տնտեսություն, ՀՀ-ի համար անգամ չնչին թվացող ֆինանսական հոսքերը կարող են էապաես շատ բան փոխել շուկայում: Ինչով էլ պայմանավորված՝ արտարժութային շուկայի այս վայրիվերումները միանգամայն տեսանելի և կանխատեսելի էին: Ռուսաստանի ներխուժումը Ուկրաինա և դրան հաջորդած Արևմտյան պատժամիջոցներն ավելի կմասնատեն գլոբալ տնտեսությունը. ոմանք պնդում են, թե ԱՄՆ դոլարի երկարատև թագավորությունը՝ որպես աշխարհի պահուստային արժույթ, կարող է ավարտվել: Բայց որքանո՞վ է իրատեսական նման սցենարը, եթե հորիզոնում դոլարին արժանահավատ այլընտրանքներ չկան: Սովորաբար միջազգային արժութային և ֆինանսական համակարգում փոփոխությունները տեղի են ունենում աստիճանաբար. սա համակարգի էվոլյուցիայի ճշգրիտ նկարագրությունն է վերջին 20 տարիների ընթացքում: Դարավերջից ի վեր, դոլարի մասնաբաժինը բաց արժութային պահուստներում տարեկան նվազել է մոտ կես տոկոսային կետով, քանի որ ԿԲ-ն իրենց պորտֆելներին ավելացրել է՝ կանադական դոլար, ավստրալիական դոլար, շվեդական կրոնա և այլ ոչ ավանդական պահուստային արժույթներով: Արդյունքն այն է, որ ավելի քիչ դոլարակենտրոն միջազգային արժութային և ֆինանսական համակարգ է, որն ավելի շատ նման է գլոբալ տնտեսության՝ ավելի քիչ ԱՄՆ-կենտրոն:
Կորցրե՞լ է արդյոք դոլարը համաշխարհային պահուստային արժույթի իր կարգավիճակը: Մասնագետների մի խումբ միանգամայն համոզված կպնդի, որ այո դա տեղի է ունեցել, երբ նախագահ Բայդենը ստանձնեց պաշտոնը, կամ երբ ԱՄՆ-ը պատժամիջոցներ սահմանեց Ռուսաստանի դեմ, կամ 2009թ., երբ ողջ համաշխարհային տնտեսությունը ընկղմվեց ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի մեջ: Դոլարի մահը խիստ ուռճացված է եղել հետևյալ պատճառներով. նախ, դոլարը մնում է ամենաօգտագործվող արժույթը միջազգային առևտրում, որը կազմում է արտահանման հաշիվների մոտ 80%-ը, և միջազգային բանկային համակարգում, որտեղ միջազգային պարտավորությունների և արտարժույթի պահանջների մոտավորապես 60%-ը արտահայտված են դոլարով: Աշխարհի արժութային պահուստների 3/5 պահվում է դոլարով: Երկրորդ՝ դոլարին էական այլընտրանք չկա։ Եվրոն աշխարհում երկրորդ ամենափոխանակվող և իրացվելի արժույթն է, սակայն դրա տիրույթը հիմնականում տարածաշրջանային է, Եվրոպայում առևտրային հաշիվների 66%-ը եվրոյով է: Իսկ աշխարհի արժութային պահուստների միայն 21%-ն է եվրոյով։ Միջազգային այլ արժույթները, որոնք որոշում են Արժույթի միջազգային հիմնադրամի փոխառության հատուկ իրավունքները՝ իենը, բրիտանական ֆունտը և յուանը, սահմանային ակտիվներ են պաշտոնական արժութային պահուստներում, ընդ որում յուանը կազմում է 2,4%:
Դոլարն ակնհայտորեն չի կորցրել իր պահուստային արժույթի կարգավիճակը։ Պահուստային արժույթները լայնորեն օգտագործվում են կառավարությունների, կենտրոնական բանկերի և մասնավոր հաստատությունների կողմից միջազգային առևտրի և ֆինանսական գործարքների համար: Դոլարը կիսում է այս տարբերությունը միայն մի քանի այլ հիմնական արժույթների հետ, ներառյալ եվրոն, ճապոնական իենը, շվեյցարական ֆրանկը, բրիտանական ֆունտը, կանադական և ավստրալիական դոլարները և չինական յուանը: Փաստորեն, դոլարի կարգավիճակը՝ որպես աշխարհի գերիշխող պահուստային արժույթ, ավելի ուժեղ է, քան երբևէ. ավելի ամրապնդվել է կորոնավիրուսային համաճարակի և տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով:
Դոլարի «չափազանց մեծ արտոնության» ավարտի մասին կանխատեսումների թմբկահարումն ավելի բարձրացավ կորոնավիրուսային ճգնաժամից և Ռուսաստանի Ուկրաինա ներխուժումից հետո՝ ուղեկցվելով չափազանցված պնդումներով, որ ԱՄՆ-ը կանգնած է հիպերինֆլյացիայի առաջ և շուտով կարող է չկարողանալ պարտք վերցնել կամ սպասարկել իր պարտքը: Այս տեսակետները հուշում են, որ դոլարի՝ որպես աշխարհի հիմնական պահուստային արժույթի դերի ավարտը միայն ժամանակի հարց է: Ահա թե ինչու այս տեսակետները գրեթե անկասկած սխալ են. դոլարը շարունակում է մնալ աշխարհում գերիշխող պահուստային արժույթը: Վերջինս գերակշռում է մի քանի հարթություններում: Անդրսահմանային բանկային վարկերի գրեթե կեսը դոլարային է, միայն 1/3-ն է եվրոյով, իսկ այլ արժույթով վարկերը կազմում են 20%-ից պակաս: Դոլարը մի փոքր ավելի քիչ գերիշխող է համաշխարհային տնտեսության այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են պարտքային արժեթղթերը, առևտրային հաշիվ-ապրանքագրերը և վճարումները SWIFT ֆինանսական հաղորդագրությունների համակարգի միջոցով: Արտարժույթի առուվաճառքի գրեթե 90% գործարքի մի կողմում ներառում է դոլարը: Այլ կերպ ասած՝ համաշխարհային տնտեսությունն աշխատում է դոլարով։ Սա ճշմարիտ է եղել տասնամյակներ շարունակ՝ չնայած մոտալուտ փոփոխությունների կրկնվող կանխատեսումներին: Իսկապես, մենք այժմ մտնում ենք դոլարի կորստի մասին սարսափելի կանխատեսումների մեր վեցերորդ տասնամյակը, որը սկսվում է առնվազն 1971թ.-ից, երբ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը վերջ դրեց դոլարը ոսկու վերածելուն: 1980-1990-ական թթ. թվում էր իենը պատրաստվում է գրավել դոլարի դիրքերը, եվրոն նույնպես: Փորձագետներն այժմ գովաբանում են բիթքոյնը, այնուամենայնիվ, դոլարային հեգեմոնիան պահպանվում է։
Կան պատճառներ, թե ինչու դոլարը դեռ թագավոր է. դոլարի մարգարեները բացատրում են դոլարային գերիշխանության խորը և ամուր հիմքերը: Մարդիկ հույսը դնում են դոլարի վրա, քանի որ Միացյալ Նահանգները, շատ ավելին, քան Եվրամիությունը, Չինաստանը կամ Ճապոնիան, պատրաստ են հանդես գալ որպես վերջին ատյանի վարկատու համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամերի դեպքում: Ի վերջո, ինչպես բացատրում են մասնագետները դոլարի կայուն գերակայությունը պայմանավորված է համաշխարհային դրամավարկային և ֆինանսական կարգի խորը արմատավորված ցանցային հիերարխիկ կառուցվածքով: Ոչ մի այլ երկիր չի օգտվում այդ առավելություններից, և ոչ մի այլ արժույթ պատրաստ չէ կատարել այդ դերերը: ԵՄ-ն աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունն է, բայց եվրոգոտին ոչ հարկաբյուջետային, ոչ քաղաքական միություն է, և դա դժվարացնում է մյուսներին համոզել, որ նրանք իսկապես կարող են ապավինել եվրոյին դժվարությունների ժամանակ: Չինաստանն աճում է, իսկ յուանը աստիճանաբար դառնում է համաշխարհային պահուստային արժույթ: Այնուամենայնիվ, Չինաստանը չունի խորը և իրացվելի մասնավոր ֆինանսական շուկաներ, թույլ չի տալիս կապիտալի ազատ տեղաշարժ, և նրա կառավարիչները չեն ցույց տվել քաղաքական և տնտեսական փոխզիջումների համաձայնության նշաններ, որոնք անհրաժեշտ են յուանի համար դոլարին կամ նույնիսկ եվրոյին մարտահրավեր նետելու համար: Ինչ վերաբերում է բիթքոյնին և այլ կրիպտոարժույթներին, ապա դրանք իրականում արժույթներ չեն: Սրանք սպեկուլյատիվ ակտիվներ են, առանց քաղաքական աջակցության կամ միջոցների, որոնք պետք է դառնան պահուստային արժույթ, հատկապես ֆինանսական անկայունության ժամանակաշրջաններում:
Ի վերջո, այն հարցը, թե արդյոք դոլարը կմնա համաշխարհային պահուստային արժույթ, ինքն իրեն պարզ է։ Գուցե և գա մի օր, երբ դոլարը կորցնի իր կենտրոնական դերը՝ որպես աշխարհի գերիշխող պահուստային արժույթ, բայց ոչ այսօր: Եվ նույնիսկ այս տասնամյակում, և, հնարավոր է, նույնիսկ այս դարում: Դա նույնիսկ հնարավոր չի լինի, քանի դեռ ԵՄ-ն չի դարձել իսկական հարկաբյուջետային և քաղաքական միություն, կամ մինչև Չինաստանը չկառուցի ավելի զարգացած մասնավոր ֆինանսական շուկաներ և վերջապես չընդունի կապիտալի հոսքերի ազատ տեղաշարժը: Այս սցենարներից ոչ մեկը, կարծես թե, շուտով տեղի չի ունենա:
Հեղինակ՝ դոցենտ, տնտեսագիտության թեկնածու Թամարա Հարությունյան
