«ԶՈՐԱՎԱՐ ՍԵՊՈՒՀ» ՊԱՏՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ

Ինչպես արտահանման, այնպես էլ ներմուծման աղբյուրների խիստ սահմանափակ քանակությունն ինքնին ռիսկային գործոն է տնտեսության համար։ Այլ խոսքով՝ եթե հայկական ապրանքներ ներկրող որևէ խոշոր շուկա հրաժարվեց մեր տեղական արտադրանքի մեծ խմբաքանակից, ապա փոքր տնտեսություն ունեցող երկրի համար դա իրական և լուրջ խնդիր է։ Նույնը կարելի է ասել, եթե ասենք, հացահատիկի ներկրման դեպքում տվյալ երկիրը որևէ պատճառով մերժի տրամադրել նման կարևորագույն ապրանքի անհրաժեշտ քանակությունը։ Հետևաբար, տնտեսության դիվերսիֆիկացումը տնտեսական անկախության կարևորագույն գրավականներից մեկն է։ Սակայն դրա մասին բարձրաձայնելուց առաջ պետք է հաշվի առնել երկրի իրական վիճակը և այն գործոնները, որոնք այսօր էական ազդեցություն ունեն տնտեսության և դրա զարգացման միտումների վրա։ Այս տեսանկյունից կարևոր է նկատել, որ նախորդ տարի Հայաստանում տնտեսական ակտիվության աճի վրա էապես ազդել են հետևյալ գործոններն ու միտումները.

- բարդ աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական իրավիճակը տարածաշրջանում և լարված հարաբերություններ Ադրբեջանի հետ.

- Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև ռազմական հակամարտության անուղղակի ազդեցությունը, ինչպես նաև հավաքական Արևմուտքի պատժամիջոցներ.

- Արցախից 120 հազար փախստականների վերաբնակեցում.

- Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի 150 քառ.կմ տարածքի բռնազավթում և Սոթքի հանքարդյունաբերության, սահմանամերձ շրջանների գյուղատնտեսության և Հայաստանի տնտեսության այլ ոլորտների կաթվածահարումը.

- արդյունաբերական դինամիկան (+23,8% y/y +0,6% y/y) նոյեմբերին, ինչը մեծապես պայմանավորված է նոյեմբերին ոսկյա զարդերի արտադրության 13,7 անգամ աճով։

Հայաստանը դարձել է Հարավային Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում վենչուրային ներդրումների բացարձակ առաջատարը։ Fitch-ը բարձրացրել է Հայաստանի արտարժույթով թողարկողի դեֆոլտի երկարաժամկետ վարկանիշը «B+»-ից մինչև «BB−»՝ կայուն կանխատեսմամբ։

Հայաստանի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը 2023 թվականին 2022 թվականի հունվար-դեկտեմբերի համեմատ աճել է 9,4 տոկոսով ։ Ընդ որում, 2023 թվականի դեկտեմբերին, նախորդ տարվա դեկտեմբերի համեմատ․ աճը կազմել է 9,5%, իսկ նույն տարվա նոյեմբերին՝ 19,8%։ Անցած տարեվերջին աճ է գրանցվել տնտեսության գրեթե բոլոր ներկայացված ճյուղերում, բացառությամբ գյուղատնտեսական արտադրանքի։

«Դիվերսիֆիկացման» ենթակա արտաքին ոլորտում առևտրաշրջանառությունն աճել է 46%-ով՝ գերազանցելով 20,723 մլրդ դոլարը, արտահանումն աճել է 55,3%-ով (8 415,2 մլրդ դոլար), ներմուծումը՝ 40,2%-ով (12,308 մլրդ դոլար)։ Հատկանշական է, որ միայն Եվրասիական տնտեսական միության երկրների հետ Հայաստանի առևտրաշրջանառությունը 2023 թվականին աճել է 42.7 տոկոսով՝ կազմելով 7 մլրդ 615 մլն 977.2 հազար դոլար: Թեև Հայաստանի առևտրային ամենամեծ գործընկերը շարունակում է մնալ Ռուսաստանը, սակայն անգամներով աճել են Ղազախստանի և Ղրղզստանի հետ առևտրաշրջանառության ծավալները: Ընդ որում, Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Բելառուսի հետ առավել աշխույժ է եղել արտահանումը:

Այսինքն՝ արտաքին առևտրի առյուծի բաժինը պատկանում է հենց ԵԱՏՄ երկրներին, ինչն ինքնին վկայում է, որ իշխանությունների հայտարարած «դիվերսիֆիկացումը» երկար ժամանակ է պահանջելու։  Ըստ որում կարևոր է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ տնտեսության իրական հատվածն այդպես էլ էական աճ չի գրանցում։ Այսպես, հաշվետու ժամանակահատվածում արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը կազմել է 2 783 214,8 մլն դրամ՝ 2022 թվականի հունվար-դեկտեմբերի համեմատ ավելանալով ընդամենը 4,1 տոկոսով։ Ավելին, անցած տարվա դեկտեմբերին 2022 թվականի դեկտեմբերի համեմատ արձանագրվել է 20 տոկոս աճ, իսկ նույն տարվա նոյեմբերից՝ 11,6 տոկոսով։ Իսկ գյուղատնտեսական արտադրանքը 2023 թվականի վերջին կազմել է 948 040.1 մլն դրամ և նախորդ տարվա համեմատ ոչ թե աճել, այլ նվազել է 0.3%-ով։

Իներցիոն ձևով շինարարության ծավալը 2023 թվականի հունվար-դեկտեմբերի համեմատ աճել է 14.8%-ով և կազմել 619 686.0 մլն դրամ։ Դեկտեմբերին այս ցուցանիշը տարվա կտրվածքով աճել է 11,5%-ով, իսկ ամսվա կտրվածքով՝ 70,1%-ով, ինչը ԵԱՏՄ երկրների մեջ լավագույն ցուցանիշն է։ Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն՝ նախորդ տարվա հունվար-դեկտեմբերին ներքին ապրանքաշրջանառությունը կազմել է 5 492 384,2 մլն դրամ, ինչը 25,7 տոկոսով գերազանցում է 2022 թվականի նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը։ Դեկտեմբերին տարեկան կտրվածքով ներքին ապրանքաշրջանառությունն աճել է 35,9%-ով, իսկ ամսական կտրվածքով՝ 25,7%-ով։ Միաժամանակ ծառայությունների ոլորտի (առանց առևտրի) ծավալը 2023 թվականին հասել է 3 025 912.2 մլն դրամի, ինչը 10.3%-ով գերազանցում է 2022 թվականի ցուցանիշը։ Միաժամանակ, դեկտեմբերին ցուցանիշը տարվա կտրվածքով աճել է 3,4%-ով, իսկ ամսվա կտրվածքով՝ 11%-ով։ Էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալը 2023 թվականին կազմել է 8 845,1 մլն կՎտ/ժ, սակայն նշվում է, որ փոփոխության դինամիկան չի նշվում այն ​​պատճառով, որ ինքնավար արտադրողների կողմից արտադրվող էլեկտրաէներգիայի փոխադարձ հոսքերի վերաբերյալ ընդհանուր ցուցիչում ներառված տվյալները չեն համեմատելի նախորդ տարվա նույն ցուցանիշի հետ։

Հայ-ռուսական տնտեսական հարաբերությունները շարունակում են դինամիկ զարգանալ. Հիմնական առևտրային գործընկերը Ռուսաստանն է։ Երկրորդ տեղում Արաբական Միացյալ Էմիրություններն են, որին հաջորդում են Չինաստանը, Վրաստանը և ԱՄՆ-ն, որոնք առաջին անգամ են ընդգրկված այս ցուցակում։ 2023 թվականին զբոսաշրջային հոսքի աճը 2022 թվականի համեմատ կազմել է 39 տոկոս։ Հայաստանի զբոսաշրջության կոմիտեի պաշտոնական տվյալներով Հայաստանում 2,3 միլիոն զբոսաշրջիկ է եղել 2023 թվականին։ Սա մոտավորապես 20%-ով ավելի է, քան 2019-ին, և 39%-ով ավելի, քան 2022-ին։ Միևնույն ժամանակ, զբոսաշրջիկների 50%-ը եկել է Ռուսաստանից։ Երկրորդ և երրորդ տեղերը համապատասխանաբար զբաղեցրել են Վրաստանը (11%) և Իրանը (6%)։ ԱՄՆ-ն չորրորդ տեղում է՝ 3 տոկոսով։ Տասնյակում են նաև Հնդկաստանը (1,5%, Դուբայից տարանցիկ ժամանող հնդիկ զբոսաշրջիկների մեծ մասը) և առաջին անգամ Չինաստանը (1%)։ 2023 թվականին նաև նկատվում է արտերկրից դրամական փոխանցումների էականորեն ցածր ներհոսքեր։

Ընդհանուր առմամբ, 2023 թվականն ավարտվեց տնտեսական ակտիվության բավականին բարձր տեմպերով, սակայն տնտեսության կառուցվածքը վատթարացավ։ Տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը տարվա վերջին երկու ամիսներին կտրուկ արագացել է՝ պայմանավորված ոսկերչության աճով, 2023 թվականի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը հասցնելով 9,4%-ի։ Ավելին, 2023 թվականին աճի բարձր տեմպերին զուգընթաց արձանագրվել է տնտեսության մի շարք ավանդական ճյուղերի (սննդամթերքի, խմիչքների, հագուստի արտադրություն) արտադրանքի և, հետևաբար, այդ ճյուղերից արտադրանքի արտահանման ծավալները նվազել են, որն արտացոլում է արտահանման ոլորտում առկա զգալի խնդիրները։

Այսպիսով, տնտեսության և հատկապես դրա արտաքին հատվածի «դիվերսիֆիկացումը» պահանջում է ոչ թե ցանկությունների մասին հայտարարություններ, այլ՝ տնտեսության զարգացման որակապես նոր մակարդակի ռազմավարություն։

Հեղինակ ՝ «Զորավար Սեպուհ» պատմաքաղաքական վերլուծական կենտրոնի փորձագետ, տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Թաթուլ Մանասերյան